Είναι λυπηρό το γεγονός ότι η συνάντηση του Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας με το Ορθόδοξο κοινό κατά τη διάρκεια της έκθεσης «Ορθόδοξη Ρωσία» ήταν τόσo σύντομη. Κάπως o δείκτης του Αρχιστρατήγου επέλεξε άλλους. Όμως είχα τί να πω.
Ακριβώς πριν από τέσσερα χρόνια, ακόμη ως πρώτος αναπληρωτής του πρωθυπουργού, ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ επισκέφθηκε τη Λαύρα της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σεργίου και τη Θεολογική Ακαδημία Μόσχας. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του, πραγματοποιήθηκε συνάντηση με τη διοίκηση της Ακαδημίας για την αντιμετώπιση προβλημάτων που συνδέονταν με την αναγνώριση των θεολογικών σχολών. Ο μελλοντικός πρόεδρος επισκέφθηκε, επίσης, το Κέντρο Πληροφοριακών Τεχνολογιών της Ακαδημίας, όπου γνωρίστηκε με τη διαδικτυακή πύλη «Bogoslov.Ru» που ήταν τότε σε ανάπτυξη (στο στάδιο επεξεργασίας). Ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ έδειξε ζωντανό και πραγματικό ενδιαφέρον για την πύλη,και ιδιαίτερα του άρεσε η κεντρική ιδέα της - το άνοιγμα του συστήματος της εκκλησιαστικής επιστημονικότητας,η δημιουργία μιας πλατφόρμας για επιστημονικές δημοσιεύσεις και συζητήσεις, ανοιχτές σε κάθε συμμετέχοντα - τόσο σε εκκλησιαστικούς όσο και σε κοσμικούς. Το κύριο καθήκον, καθώς το είδε η σύνταξη, ήταν το ξεπέρασμα της αποξένωσης μεταξύ κοσμικής και εκκλησιαστικής επιστήμης, η απόδειξη ενός προφανούς για μας γεγονότος ότι η θεολογία δεν είναι μαγεία, ούτε αστρολογία, ούτε UFOλογία, αλλά μια άρτια ανθρωπιστική επιστήμη, με δική της αξιολογία, μεθοδολογία και βάση πηγών.
Τέσσερα χρόνια έχουν περάσει. Τι έχει αλλάξει; Φαίνεται ότι πολλά. Ναι, η πύλη έχει γίνει πραγματικά μια κορυφαία πλατφόρμα για την θεολογική συζήτηση. Ναι, ακριβώς εδώ βράζουν τα πάθη πάνω στα έγγραφα της Διασυνοδικής παρουσίας. Ναι, βρεθήκαμε στις πρώτες θέσεις από πλευρά των αναφορών στη θρησκευτική σφαίρα του Runet (σύμφωνα με τις έρευνες του HarvardUniversity). Ναι, σ’αυτά τα χρόνια «καλυφτήκαμε» από πληροφοριακό αναλυτικό κέντρο, τέσσερις ξένες εκδοχές με ξεχωριστή σύνταξη, με στούντια ραδιοφωνίας και κινηματογράφου, αρχίσαμε να δημιουργούμε ξεχωριστές ιστοσελίδες εντός της πύλης, να δημοσιεύουμε digest και βιβλία, ενεργά κατακτώντας podcasts χώρο και κοινωνικά δίκτυα. Φαίνεται όλα εξαιρετικά αναπτύσσονται – να ζεις και να χαίρεσαι.
Στην πραγματικότητα όμως όχι. Το κύριο καθήκον που έχει τεθεί δεν έχει επιτευχθεί: Η θεολογία όπως ήταν περιθωριακή για τη «μεγάλη» επιστήμη,έτσι και παραμένει μέχρι σήμερα. Με όλη την αφθονία των συγγραφέων του «bogoslov» από το μη εκκλησιαστικό περιβάλλον, το πεδίο μας παραμένει ακόμα «εσωτερική εκκλησιαστική μάχη...», στην οποία, αν και σπάζονται ακόντια,όμως,δεν υπάρχουν ακριβώς αυτές οι πλευρές με τις οποίες θα θέλαμε και θα έπρεπε να αντιλέγουμε και να συζητάμε. Εν ολίγοις, το πρόβλημα παραμένει να είναι ανεκπλήρωτο μέχρι τώρα.
Γιατί; Είναι πολύ απλό. Η θεολογία μέχρι σήμερα είναι εκτός νόμου. Η θεολογία είναι ιδιωτική υπόθεση της «ελευθερίας της συνείδησης και της θρησκείας» του καθενός, και όχι μια μη αναγνωρισμένη, από το κοινωνικό περιβάλλον, σημαντική κοινωνική δραστηριότητα. Για κανονική, ακαδημαϊκη επιστήμη όλοι οι επιστημονικοί τίτλοι μας και βαθμοί είναι το ίδιο όπως ένας «διδάκτορας πληροφορικής», αν όχι χειρότερα. Ο τοίχος όπως ήταν έτσι και στέκεται. Ούτε ρωγμές σ’αυτά τα τελευταία τέσσερα χρόνια δεν σημαδεύτηκαν σ’αυτόν. Φαίνεται,και είναι αναμφίβολα θετικό γεγονός, η έγκριση από το GEF( Ομοσπονδιακό Κρατικό Εκπαιδευτικό Στάνταρτ) της τρίτης γενιάς και το άνοιγμα της δυνατότητας να λάβουν τη διαπίστευση τα θεολογικά σεμινάρια, όμως και αυτό μαραίνεται μπροστά στις αποφάσεις των αρχών της Ουκρανίας και της Γεωργίας, να μην σπάζουν βαρβαρικά την υπάρχουσα εκκλησιαστική εκπαίδευση αλλά να προσαρμόζουν τα κρατικά πρότυπα σ’ αυτήν. Για τη σημασία της αναγνώρισης, για τη νομική εγγραφή της θεολογίας στη «μεγάλη επιστήμη» δεν συζητάμε - αν υπάρχει, μοιάζει με την ομοιοπαθητική, και αν θυμηθούμε την επίσημη άρνηση να τεθεί η σφραγίδα με κρατικό σύμβολο στα κρατικά διπλώματα –το πραγμα γίνεται αρκετά θλιβερό.
Βήματα που θα μπορούσαν να αλλάξουν πραγματικά την κατάσταση της εκκλησιαστικής εκπαίδευσης στο κράτος,που επιχειρούνται μόνο με τιτάνιες προσπάθειες της Εκκλησίας, και όχι πάντα με επιτυχία - όπως στην περίπτωση της θεολογίας, καθώς και με τον κατάλογο των επιστημονικών κλάδων του VAK(Ανώτατη Πιστοποιητική Επιτροπή). Για ποια «είσοδο» στον ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό χώρο μιλάμε όταν σε οποιοδήποτε ευρωπαϊκό ή αμερικανικό πανεπιστήμιο, ζήτημα για τη νομιμότητα της θέσης της θεολογίας μεταξύ των ανθρωπιστικών επιστημών, γενικά δεν μπορεί να τεθεί- σε κάθε λογικό άνθρωπο είναι προφανής η βαθιά σύνδεση μεταξύ πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και χριστιανικής γνωσιολογίας.
Αλλά όχι μόνο γι αυτό ήθελα να μιλήσω στον Πρόεδρο.
Υπάρχει ένας πόνος - ίσως όχι τόσο μεγάλος, αλλά όχι λιγότερο σημαντικός. Είναι η πόλη του Σέργκιεφ Ποσάντ. Αν αφαιρέσουμε από την πόλη τη Λαύρα του Αγίου Σεργίου - παραμένει μια εντελώς παραμελημένη και βρώμικη επαρχιακή πόλη, που μπλέχτηκε σε κλοπές και μπερδεύτηκε σε διαμάχες υπαλλήλων. Το Ποσάντ, σήμερα, δεν είναι απλά μια πόλη χωρίς κεφαλή- στην κυριολεκτική έννοια του όρου - είναι επίσης μια πόλη χωρίς κανένα νόημα, καμία ιδέα. Ενώ πριν, στους περασμένους αιώνες, το μοναστήρι ήταν η καρδιά της πόλης και όλη η ζωή περιστρεφόταν γύρω του, και, αργότερα, και γύρω από την Ακαδημία, η προσπάθεια του σοβιετικού καθεστώτος να εισαγάγει ένα νέο νόημα στην πόλη ως ένα κέντρο του στρατιωτικού-βιομηχανικού συμπλέγματος και μια αποθήκη κάθε είδους σκουπιδιών - από βιολογικά όπλα μέχρι πυρηνικά απόβλητα – δεν ενέπνευσε πολύ τους κατοίκους του Σέργκιεφ Ποσάντ. Έτσι μοιράστηκε η πόλη σε δύο, ας πούμε με ήπιο τρόπο, όχι πολύ φιλικά μέρη - πιστοί, κληρικοί, συνεργάτες της μονής - και «απλοί κάτοικοι» οι οποίοι ήσυχα μισούν τους ανθρώπους της Εκκλησίας, βλέποντας πως σιγά-σιγά, αλλά σταθερά υψώνεται πάνω από την πόλη η Λαύρα.
Δεν χρειάζεται να βαυκαλίσουμε τον εαυτό μας με γλυκιά ψευδαίσθηση ότι κάποια μέρα το Ποσάντ θα γίνει μια Νέα Ρώμη, Ιερουσαλήμ,ή ακόμη η Κωνσταντινούπολη. Ή ένταση μεταξύ της κατεστραμένης πόλης και μιας ενεργά αναπτυγμένης Λαύρας θα δυναμώσει πιο πολύ - ή πρέπει να συμβεί κάποια ποιοτικά νέα αλλαγή στη μορφή, και στην ίδια την ουσία της σχέσης μεταξύ τους. Δεν θα μπορέσει ποτέ η Λαύρα να καταπιεί την πόλη ούτε η πόλη να απομονώσει τον εαυτό της από το μοναστήρι. Αλλά,ποια θα μπορούσε να είναι μια τέτοια νέα προσεγγιση, χρήσιμη, δημιουργική στον ίδιο βαθμό και για τους ανθρώπους της Εκκλησίας, και για τους πολίτες που είναι μακριά μακριά από την πίστη;
Έχω μόνο μία απάντηση. Είναι η «Ρωσική Οξφόρδη». Ο μετασχηματισμός του Σέργκιεφ Ποσάντ στο μεγαλύτερο Ρωσικό ανθρωπιστικό Κέντρο, όπου θα ήταν ειδικευμένα ανθρωπιστικά πανεπιστήμια και κολέγια, λύκεια και κλασικά γυμνάσια, διάφορα ερευνητικά κέντρα. Σημειώστε - δεν μιλάμε για το δόσιμο σ’αυτό το γεγονός του καθεστώτος μιας «ορθόδοξης εκπαιδευσούλας». Κάντε το Ποσάντ πραγματικά πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο, αρκετά κοσμικό - και η πνευματική κληρονομιά του Αγίου Σεργίου θα λάμψει, με άγνωστα μέχρι τώρα, χρώματα. Η λειτουργική, πνευματική, εκπαιδευτική, διαπαιδαγωγητική και ερευνητική δραστηριότητα θα συγχωνευθούν σε μια ενιαία κατεύθυνση της παραδοσιακής ρωσικής κλασικής παιδείας.
Για να γίνει αυτό, υπάρχουν αρκετές προϋποθέσεις: η γεωγραφική θέση της πόλης - όχι πολύ μακριά, αλλά όχι και πολύ κοντά στην πρωτεύουσα, όμορφο τοπίο, και αν το πλησιάσεις με το μυαλό και την αγάπη, μπορείς να δημιουργήσεις αρχιτεκτονικά σύνολα για την εκτέλεση οποιωνδήποτε παγμάτων- ακόμη και γυμνάσιο με εκπαιδευτήριο, πανεπιστήμιο ή κολέγιο. Είναι και η εγγύτητα του Αγίου Σεργίου – του κύριου προστάτη των εκπαιδευτικών και των μαθητών. Είναι και Θεολογική Ακαδημία με όλες τις δομικές μονάδες, τη βιβλιοθήκη, και το σημαντικότερο - τη μοναδική παράδοση ολιστικής εκπαιδευτικής και διαπαιδαγωγητικής διαδικασίας. Από την ιστορική σημασία της Λαύρας δεν πρέπει ούτε να μιλάμε. Η εμφάνιση του Σέργκιεφ Ποσάντ, με υψηλή συγκέντρωση μιας τέτοιας έξυπνης και δημιουργικής νεολαίας, δεν μπορεί να μην αλλάξει συντομότερα την ίδια την όψη της πόλης, να της δώσει ένα νέο χρώμα και - συγγνώμη, αλλά αυτό δεν φτάνει πολύ σήμερα - μια υγιή λάμψη και φρεσκάδα! Από την άλλη πλευρά, ένα ισχυρό ανθρωπιστικό κέντρο θα γίνει και για τις θεολογικές σχολές μια σοβαρή πρόκληση - επικοινωνώντας μεταξύ τους, συζητώντας και συμφωνώντας δεν θα γίνει αυτό ένα σημαντικό βήμα για την πραγματική αναβίωση της ρωσικής θεολογικής σχολής; Άραγε η 700ή επέτειος από τη γέννηση του Αγίου Σεργίου, που πλησιάζει, δεν απαιτεί αυτό κυριολεκτικά;
Όμως για ποιο πράγμα μιλάω... Είναι αρκετό να κοιτάξουμε το σκουριασμένο εκσκαφέα που στέκεται σε ένα λάκκο για την κατασκευή της εστίας για τους φοιτητές της θεολογικής σχολής και αμέσως γίνεται εμφανής η πραγματική τιμή των υψηλών και ευγενών λόγων, από όποιο βήμα και να ακούγονται – Θεολογικής Ακαδημίας, πανεπιστημιακών εδρών, ή κοινωνικο-πολιτικών εκδηλώσεων. Μήπως θα αρχίσουμε μια καθημερινή πορεία φοιτητών με προσευχή στο «Μεγάλο Λάκκο» - μπας και σπάσει η θεία χάρη μέσα από το σιδηροπαγή τρούλο γηίνων «εγγυήσεων» και «διαβεβαιώσεων» των εξουσίαν εχόντων; Και τουλάχιστον ένα κτίριο – τί είναι αυτά που λέμε για την «Οξφόρδη»!- να χτίσουν στους ιεροσπουδαστές;
... Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μια παροιμία που λέει ότι αν το σπίτι δεν έχει ένα γέρο - πρέπει να τον αποκτήσει. Σήμερα, στη ρωσική εκπαίδευση και στην εγχώρια επιστήμη λείπει σοβαρά ο «γέρος»: ένας «γέρος» ως πραγματικός εγγυητής της ευπρέπειας, τιμής, ακεραιότητας και ειλικρίνειας. Αυτός ο «γέρος» για αιώνες ήταν η θεολογία, που στεφάνωνε το σύνθετο και πολυεπίπεδο κτίριο του εκπαιδευτικού κόσμου,η θεολογία, που στέκεται στη στέρεη βάση της θείας αποκαλύψεως και ερευνά το απόλυτο νόημα της ζωής - και των προηγούμενων καιρών και της παρούσας στιγμής. Δυστυχώς, σήμερα, ο «γέρος» μας – είναι στον ... ξενώνα, και όχι στο σπίτι. Κάποτε τον πέταξαν στο δρόμο, και, όχι πριν πολύ καιρό, τον λυπήθηκαν και τον έστειλαν να μασά το ψωμί του ήσυχα, χωρίς να ενοχλεί κανένα και χωρίς να ανακατεύεται πουθενά. Φαίνεται ότι οι μακρινοί απόγονοί του ξέχασαν εντελώς ότι όταν το σπίτι βρει το γέροντά του τότε θα σταθεί σταθερά, και καλά θα είναι για τους κατοίκους του και μακροχρόνιοι θα είναι στη γη, και στον ουρανό ευλογημένοι.